Կա՞ արդյոք քավարան

(սկիզբը՝ այստեղ)

ՔԱՎԱՐԱՆԻ ՀԱՐՑԸ ՈՒՂՂԱՓԱՌ ԵԿԵՂԵՑՈՒ ՎԱՐԴԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ
ՈՒղղափառ արևելյան եկեղեցին քավարան՝ «պուրգատորիուս», բառը թարգմանեց «չիստիլիշչե», որը նշանակում է սրբարան կամ մաքրարան: ՈՒղղափառ եկեղեցին, չնայած չորդեգրեց քավարանի կաթոլիկական դոգմատիկ մոտեցումները, բայց և այնպես ընդունեց հոգիների հետմահու վիճակների այնպիսի ուսմունք, որն իր հիմքերում աղերսվում է արևելյանի հետ։ Օրինակ, ըստ ուղղափառների, հոգիները մահվանից հետո օգնության կարիք ունեն, այդ պատճառով եկեղեցին աղոթում է նրանց «կամա թե ակամա մեղքերի» թողության համար, այն հույսով, որ այն կմեղմացնի նրանց տանջանքները և ազատություն կշնորհի ի վերջո։ Նույնիսկ իրենց հոգևոր տերմինաբանության մեջ կա մի հետաքրքիր ու խորհրդաշատ խոսք. «Վիմոլեննիե դուշի», ինչը կարելի է մոտավորապես թարգմանել՝ բազում աղոթքներով փրկված հոգիներ: Այսինքն՝ դժոխքի դռներից աղոթքներով ու հատուցումներով դեպի դրախտ բերված հոգիներ:
Այս առումով ուղղափառ եկեղեցին կարծես մի լուծում գտավ ու իր վարդապետության մեջ գործածեց «մեղսակայաններ» տերմինը։ Ըստ այդ եկեղեցում ընդունված Թեոդորայի վարքի, հիշյալ մեղսակայանների քանակը 22-ն է, որտեղ յուրաքանչյուր մահացած հոգու սպասում են տվյալ մարդուն բնորոշ բոլոր մեղքերի դևերը, ու պիտի ամեն մարդ հաշիվ տա իր մեղքի համար:

ՀԱՅՈՑ ԵԿԵՂԵՑԻՆ ՔԱՎԱՐԱՆԻ ՄԱՍԻՆ
Որպես այդպիսին, այսինքն՝ քավարանը որպես հատուկ տեղ կամ միջավայր «առանձնակի դատաստանի», որտեղ հոգիները բնակվելով տառապում են իրենց ներելի մեղքերի համար, Հայ առաքելական եկեղեցին չի որդեգրել: Բայց դա չի նշանակում ննջեցյալների իսպառ անտեսում, ինչպես բողոքական հարանվանություններն են վարվում, անմխիթար ու «անտեր» թողնելով իրենց հարազատ ննջեցյալներին, ու չաղոթելով նրանց հոգիների փրկության համար:
Ի սկզբանե Քրիստոսի եկեղեցին իր մայրական արգանդից՝ մկրտության ավազանից, վերստին ծնունդ ստացած հոգիների համար միշտ էլ հոգ է տարել թե՛ երկրային կյանքում, և թե՛ ննջելուց հետո, քանի որ անդրաշխարհում էլ է եկեղեցին իր հոգևոր ազդեցությունը տարածում, քանի որ այն համատիեզերական է: ՈՒ երկրային ընթացքը ավարտած եկեղեցու անդամները, ովքեր ննջել են ինչ¬ինչ ներելի մեղքերով բեռնավորված, այնտեղ նեղությունների մեջ գտնվելով, կարոտ են զինվորյալ՝ երկրային, մարտնչող եկեղեցու աղոթական նպաստներին և օգնությանը։ Նախ նրանց մեղքերի թողության, ցավերից ու տանջանքներից ձերբազատվելու, ապա Աստծո հետ վերջնական հաշտեցման և այդ հոգիների խաղաղության համար։ Քանի որ ներելի մեղքերի համար հավիտենական տառապանքներով հատուցելը բազումողորմ Աստծո էության հետ չի կարող համատեղվել։ Եվ մեր եկեղեցին որդեգրել է հոգիների ժամանակավոր կայան՝ «կայան հոգվոց» հասկացությունը, ու դրա վերաբերյալ սուրբ վարդապետները դարերի ընթացքում գրել են իրենց հայացքները, որոնք լրացնում են մեկը մյուսին, տալով մի ամբողջական պատկեր: Նման տիպի գրականությունը կոչվում է էսխատոլոգիա, այսինքն՝ վախճանաբանական։
Քննվելիք այս հարցով նախնի հայրերից իրենց լուրջ աշխատություններն ունեն Որոգինեսը, Աթանաս Ալեքսանդրացին («Վարք Անտոն Անապատականի»), Կյուրեղ Ալեքսանդրացին, Մակարիոս Մեծը, Հովհաննես Ոսկեբերանը և այլք։ Իսկ հայ վարդապետներից մի քանիսի մասին արդեն կարդացինք, ու դեռ էլի կկարդանք, քանզի ննջեցյալների համար հոգ տանելով, նախ ինքներս ենք իմաստնանում, ինչպես ասել է սուրբ հայրերից մեկը. «Երբ դու հիվանդին օծում ես սուրբ յուղով, առաջինը դու ես օծվում» (քանզի մատներով ուրիշին օծելիս, դրանով իսկ ինքն էլ է օծվում և օրհնվում- հեղ.)։
Իսկ մեր եկեղեցու «Մաշտոց», «Շարակնոց» ծիսական աղոթագրքերում կան բավականին ծավալուն հատվածներ ննջեցյալների հոգիների այնաշխարհային վիճակների բարելավման վերաբերյալ: Օրինակ՝ «Մաշտոցի» «Մեծի Այգուց» վերնագրի տակ կարդում ենք. «Եվ սրա (այսինքն՝ հանգուցյալ հոգու- հեղ.) վերքերը բժշկիր, և սրան խաղաղությամբ անցկացրու խավարային իշխանությունների միջով, որպեսզի չարություն չգտնեն Քո ծառաների մեջ: Այլ ջնջիր, Տեր, նրանց գործերի ձեռագիրը, որ սերմանեցին սրա մեջ, և սրան բարի ճանապարհ տուր: Թող սրա համար բացակա լինի հրեղեն սուրը, որ պահպանում է Կենաց ծառի ճանապարհը՝ պատկառելով Խաչի Քո փրկչական նշանից»:
Այդ իսկ պատճառով հայ մատենագրությունն ունի բավականին հարուստ գրականություն հոգիների անդրշիրիմյան վիճակների ու նրանց օգնության համար կատարվող երկրային կյանքում ապրող հավատավորների ու հարազատների աղոթքների կարևորության մասին: Դրանցից ամենածավալունը Գրիգոր Տաթևացունն է, որից մի քանիսը արդեն մեջբերել ենք, բայց այս մեկը կրկնենք նորից, քանի որ առնչվում է մեր արծարծած նյութին. «Եթե մեկը ասի, թե ինչպես կարող է մարդ օգնության հասնել ննջեցյալներին և ազատել նրան դժոխքից. վարդապետներն ասում են, թե՝ ինչպես մարմնավոր մարդը, որ բանտ է ընկել, նրա բարեկամները չորս կերպ կարող են ազատել նրան։ Նախ՝ իրենք խոնարհվելով թագավորի առջև՝ աղաչեն նրան։ Երկրորդ՝ կաշառք տան թագավորի սիրելիներին։ Երրորդ՝ բարեխոս վարձեն և ուղարկեն թագավորին։ Իսկ եթե դրանցով էլ չկարողանան փրկել, գործադրում են չորրորդ հնարը. այսինքն, բազում գանձ են տալիս թագավորի արքունիքին։ Այսպես էլ կարող են չորս կերպով ազատել ննջեցյալներին դժոխքից»։ ՈՒ ավելացնեք նաև այս խոսքը. «Պետք է աղոթքով խնդրել հավատացյալ ննջեցյալների համար, քանզի եթե աղքատներն ու չքավորները կարոտ են ողորմության, առավել ևս նրանք, ովքեր զրկվել են բոլոր բարիքներից ու հայտնվել անճարության մեջ։ Եվ եթե հաշմանդամներին ենք ողորմություն անում, որքա՜ն առավել պետք է նրանց ողորմել, որոնց ողջ մարմինը ապականվել ու տարրալուծվել է հողի մեջ։ Եվ եթե մարդկանց ձեռքը գերի ընկածներին ենք ողորմում, որքան առավել պետք է նրանց ողորմել, ովքեր մեղքերի պատճառով սատանային են մատնվել։ Եվ քանի որ նրանք չեն կարող ապաշխարել մեղքերի համար, և մեռյալները չեն կարող օգնել մեռյալներին ու տալ իրենց խնդրածը (ինչպես աղքատ Ղազարոսը հարուստին մի կաթիլ ջուր իսկ չտվեց), ուստի միայն մարդասեր և գթած Աստծո ողորմությունն են ակնկալում և կարոտում ողջերի աղոթքները։ Հետևաբար, մենք պետք է ողորմենք և աղոթենք նրանց համար, ովքեր հույսով ու հավատով ննջեցին ի Տեր Քրիստոս, և այս աշխարհի սխալանքներից ինչ¬ինչ բաներ մնացին նրանց մոտ։
...Քանզի բնական է մարդկանց բնությանը, որ գթա հիվանդներին. և նրանք, որ ննջեցյալներ են, ավելի ողորմելի են, քան ամենայն հիվանդները։ Քանզի եթե աշխարհի բոլոր ցավերն ու հիվանդությունները մեկտեղ ժողովեն, այնպես ծանր չեն, ինչպես պարտական հոգին, որ տանջվում է ու ցավում։ Ի ներքուստ՝ խղճմտանքից, և արտաքուստ՝ տանջանքներից. քանզի անդադար չարչարվում են և իրենց հիվանդությունները չեն կարողանում հայտնել մեզ, ոչ սպասավոր ունեն, ոչ էլ կարող են օգնել միմյանց»։
Հոգիների անդրաշխարհային վիճակների մասին բավականին հանգամանորեն գրել է նաև Վարդան Այգեկցի վարդապետը։ Նրա վերջերս վերահրատարակված «Խրատներ» գրքի ԺԲ գլուխը կոչվում է «Դժոխքի ու նրա չար տանջանքների մասին»։ Մեջբերենք մի հատված, քանի որ այն հույժ կարևոր է բոլորիս համար.
«...Նաև ա՛յս իմացիր, որ ստույգ այդպե՛ս է, որովհետև կան շատ մարդիկ, ովքեր սուրբ Պատարագով և աղքատներին տրվող ողորմությամբ, ինչպես նաև սրբերի աղաչանքներով իրենց ննջեցյալներին հանում են դժոխքից, որովհետև Աստված անոխակալ է և ողորմած, և սովոր է այլոց աղերսներով փրկել ուրիշներին, ինչպես մոր աղերսներով փրկեց դստերը և հիվանդին՝ Պետրոսի տուն բերողների հավատով անդամալույծին բժշկելով:
Ահա՛ տեսնում ենք, որ իշխանների կամ թագավորների բանտից մահապարտներն աղաչանքներով ու փրկագնով ազատվում են: Արդ, եթե մարդ արարածը լսում է աղաչանքներն ու ողորմում է, ապա Աստված որքան ավելի է լսում աղաչանքները՝ [մատուցված] սուրբ Պատարագի և աղքատներին ողորմություն տալու միջոցով: Եվ քաղցր գթությամբ ողորմում է և ազատում հոգին դժոխքից ու տանջանքներից: Դրա համար հիշի՛ր քո ննջեցյալներին և խնա՛մք տար նրանց ողորմությամբ ու պատարագներով, որովհետև ննջեցյալների ակնկալությունն ու հույսն Աստված է, ինչպես և մեր, որովհետև չկա որևէ մարդ, որ կարողանա առանց մեղքի դուրս գալ այս աշխարհից: Քանի որ ննջեցյալները մինչև յոթ սերունդ մնում են՝ պաղատելով Աստծուն և ակնկալելով, որ իրենց ազգից հայտնվի բարի, սուրբ և ողորմած մի մարդ կամ սուրբ քահանա, որը կջանա պատարագներով և ողորմությամբ ազատել իրենց տանջանքների սպառնալիքներից, որոնք պատրաստված են իրենց համար: Իսկ ննջեցյալների հիշատակը, որը կատարում ենք ողորմությամբ, Պատարագով և աղոթքով, հրեշտակը տանում է և դնում ննջեցյալների առաջ, որից նրանք հույժ զվարճանում և ուրախանում են»:
Սուրբ վարդապետները անհույս չեն թողնում և ոչ մեկի, նույնիսկ դժոխքում գտնվողներին։ Այդ չէ՞ պատճառը, որ Դավիթ սաղմոսերգուն ասում է. «Աստծո ողորմությունը հավիտյան է», ասել կուզի՝ այն միայն երկրային ժամանակով չի սահմանափակվում, այլ ապավինելով Աստծո ողորմությանը՝ նաև երկնայինում է շարունակվում։ Եվ Հայոց եկեղեցին վարդապետության չվերածելով քավարանի հարցը, որպես տեղ կամ միջավայր ներելի մեղքերով ննջածների, համարել է մի վիճակ, որի ժամանակ եկեղեցու պատարագները, աղոթքները և նրանց հարազատների կատարած ողորմությունները, նախնի ժամանակներում ընդունված «Ագապէ»՝ սիրո ճաշ կոչվող մատաղները օգնում են հոգիների վիճակների բարեփոխումների, ի վերջո, փրկության դրախտի հասնելու համար։
Քննելով բոլոր եկեղեցիների խորհուրդները ննջեցյալների այնաշխարհային վիճակների մասին, հանգեցին այն եզրակացությանը, որ անդրաշխարհային հոգիների վիճակը պայմանավորված է ճշմարիտ Արեգակից՝ Հիսուսից, զանազան հեռավորություններում գտնվելով. ըստ երկրային կյանքում ապրած սրբության կամ մեղքերի աստիճանի։
Ինչպես վառվող մոմին կից լույսն ամենաուժեղն է ու հետզհետե հեռանալով նվազում է և ի վերջո վերածվում խավարի, այդպես էլ մահացածները՝ իրենց հոգիների սրբության լույսի կամ մեղքերի խավարի աստիճանից էլ կախված, կա՛մ մոտ են Ճշմարիտ Լույսին՝ Հիսուսին, կա՛մ էլ հեռու, մինչև դժոխքի դարպասներ կոչվող խավարը։ Իսկ ահա դրանց միջանկյալ վիճակը, որը ոչ երանության լույս է, ոչ էլ տանջանքի մատնված խավար, անվանենք քավարան, բայց ես այն կանվանեի ողորմարան, քանզի այդ աստիճանական միջամեղ կայաններով մահացածների հոգիները թե՛ իրենց տառապանքների գնով հատուցելով, թե՛ երկրի վրա գտնվող հարազատների աղոթքներով ու ողորմություններով, մանավանդ մայր եկեղեցու սուրբ պատարագի անարյուն զոհաբերությամբ, Աստծո ողորմությամբ հետզհետե լուսավորվելով փուլից փուլ, կայանից կայան, վիճակից վիճակ անցնելով ու աստիճանաբար լուսավորվելով, ի վերջո, հասնում են Լույսի և Սիրո Աղբյուրին՝ Հիսուս Քրիստոսին։
Ասվածի վերաբերյալ մերկախոս չգտնվելու համար այժմ կարդանք տեսանողների վկայությունները այդ մասին։

(շարունակելի)
Մեհրուժան ԲԱԲԱՋԱՆՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• Բա­րի հով­վի կեն­դա­նի օ­րի­նակ
• Հոգևոր ավարայր է սկսվել
• Այդ օրը Թադեոս ու Բարդուղիմեոս առաքյալները խոսել են հայերեն
• Հավատքով քայլենք այս աշխարհում տրված մի թիզ ժամանակը
• «Աստծո բոլոր ստեղծածները լավ են, և խոտան բան չկա»
• «Սովորեցրու ինձ ընթանալ ճշմարտության, արդարության ու սիրո ճամփաներով»
• «Այր մարդու հետ չպառկես, ինչպես պառկում են կնոջ հետ, որովհետև դա պղծություն է»
• Ամուլ կանանց ընտիր սերունդները
• «Մեծ լուսատուն` ցերեկը իշխելու համար, իսկ փոքր լուսատուն` գիշերը իշխելու համար»
• Լույսը խավարի հետ նույն տեղում չի լինում
• Իմաստուն ծերը
• Երբ Տերը նորից վերադառնա, երկնքում նախ Հիսուսի նշանը պիտի երևա
• Ինչու Իսրայելը չընդունեց Հայոց եղեռնի բանաձևը
• Տերը օրհնի և հաստատ պահի մեր Հայաստան աշխարհը
• «Մարդիկ, որ ունեն աստվածապաշտության կերպարանք, սակայն ուրացել են նրա զորությունը»
• Երբ եղբայրները կռվում են, օգտվում են թշնամիները
• Մասնաբաժին ունե՞ս քո նախնիների հոգևոր հարստությունից
• «Աստված այնպես սիրեց աշխարհը, որ Իր Միածին Որդուն տվեց»
• «Ինչ չափով չափեք, նույն չափով էլ ձեզ կչափվի»
• Ազգային բարեկենդան

Մեկնաբանություններ